της Βερονίκης Σώλου, ψυχολόγου – εκπαιδευόμενης ψυχαναλύτριας
Η ψυχανάλυση αποτελεί μία από τις πιο επιδραστικές θεωρητικές και θεραπευτικές προσεγγίσεις της νεότερης εποχής, έχοντας διαμορφώσει σε βάθος τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε την ψυχική ζωή. Ξεκινώντας με τον Σίγκμουντ Φρόυντ, η ψυχανάλυση εισήγαγε την έννοια του ασυνειδήτου, την καταπίεση, τη σημασία των παιδικών εμπειριών, αλλά και τους μηχανισμούς της μεταβίβασης και της αντίστασης. Ο Φρόυντ υποστήριξε ότι πολλές ψυχικές δυσλειτουργίες έχουν τις ρίζες τους σε απωθημένες επιθυμίες και συγκρούσεις που διαμορφώθηκαν στην πρώιμη ζωή, και ότι η θεραπεία πρέπει να αποσκοπεί στην αποκάλυψη και επεξεργασία αυτών των διεργασιών (Freud, 1916–1917).
Καθώς η ψυχανάλυση εξαπλώθηκε διεθνώς, υπέστη αλλοιώσεις, ιδιαίτερα στο αμερικανικό πλαίσιο. Η αμερικανική σχολή έδωσε έμφαση στην προσαρμογή του Εγώ και στις κοινωνικές δεξιότητες, με αποτέλεσμα να αναπτυχθεί η λεγόμενη Ego Psychology, η οποία έτεινε να μετριάσει την έμφαση στον ασυνείδητο δυναμισμό και στα ένστικτα. Παρόλο που αυτή η στροφή έκανε την ψυχανάλυση πιο εφαρμόσιμη στην κλινική πρακτική και πιο αποδεκτή από το επιστημονικό κατεστημένο, πολλοί θεωρητικοί τόνισαν ότι επρόκειτο για μια αλλοίωση του ριζοσπαστικού πνεύματος του Φρόυντ (Jacoby, 1983).
Στο πλαίσιο αυτό, ο Ζακ Λακάν υπήρξε κεντρική μορφή στη μεταπολεμική ψυχανάλυση. Ο Λακάν κάλεσε σε μία «επιστροφή στον Φρόυντ», δίνοντας έμφαση στη γλωσσολογική διάσταση του ασυνείδητου: το ασυνείδητο, κατά τη θέση του, είναι δομημένο όπως η γλώσσα. Εισήγαγε τις έννοιες του Συμβολικού, του Φαντασιακού και του Πραγματικού, υπογραμμίζοντας ότι το υποκείμενο δεν είναι ένα πλήρες και αυτόνομο Εγώ, αλλά ένα ον διαρκώς ελλειμματικό, καθορισμένο από την επιθυμία και τη σχέση με το Άλλο (Lacan, 2006). Με αυτόν τον τρόπο ανανέωσε την ψυχανάλυση και διεύρυνε το θεωρητικό της πεδίο.
Η σημερινή ψυχανάλυση αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις. Η άνοδος των γνωσιακών-συμπεριφορικών θεραπειών, η πίεση για σύντομες και μετρήσιμες παρεμβάσεις, καθώς και η έμφαση της ψυχιατρικής στη φαρμακοθεραπεία, καθιστούν την κλασική ψυχαναλυτική πρακτική δύσκολη να εφαρμοστεί. Κλινικές μελέτες και ανασκοπήσεις τονίζουν ότι η ψυχανάλυση παραμένει μια μακροχρόνια διαδικασία με συγκεκριμένες απαιτήσεις, οι οποίες δύσκολα εντάσσονται στα σύγχρονα μοντέλα υγείας. Παρ’ όλα αυτά, η δυνατότητα βαθιάς κατανόησης της υποκειμενικής ιστορίας και των μηχανισμών άμυνας συνεχίζει να αναγνωρίζεται ως πολύτιμη (Fonagy, 2010). Πέρα από την κλινική της διάσταση, η ψυχανάλυση παραμένει σημαντικό θεωρητικό εργαλείο για την ερμηνεία του πολιτισμού και της κοινωνίας. Προσφέρει πλαίσια για την ανάλυση ιδεολογιών, συλλογικών φαντασιώσεων και των ασυνείδητων δομών που διαπερνούν τις κοινωνικές σχέσεις. Όπως σημειώνει ο Žižek (2006), η ψυχανάλυση επιτρέπει να κατανοήσουμε τις ασυνείδητες δομές της κοινωνικής φαντασίας και τις συλλογικές ιδεολογίες που διαμορφώνουν την πολιτιστική ζωή. Σε περιόδους κρίσης —πολιτικής, οικονομικής ή οικολογικής— η ψυχανάλυση βοηθά στην ανάδειξη των βαθέων ριζών του φόβου, της ενοχής και της συλλογικής άμυνας.
Συνοψίζοντας, η ψυχανάλυση σήμερα δεν είναι αποκλειστικά μια μέθοδος θεραπείας αλλά και ένα κρίσιμο εργαλείο θεωρητικής και κριτικής παρατήρησης. Παρά τις πιέσεις και τις απαιτήσεις της σύγχρονης κλινικής πραγματικότητας, η συνεισφορά της στη γνώση για την ανθρώπινη υποκειμενικότητα και στις δυνατότητες μακροχρόνιας αλλαγής παραμένει αναντικατάστατη.
Fonagy, P. (2010). The changing shape of clinical practice: Driven by science or by pragmatics? Psychoanalytic Psychotherapy, 24(1), 22–43. https://doi.org/10.1080/02668731003590139
Freud, S. (1916–1917). Introductory lectures on psycho-analysis (J. Strachey, Ed. & Trans.). The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (Vols. XV–XVI). Hogarth Press.
Jacoby, R. (1983). The repression of psychoanalysis: Otto Fenichel and the political Freudians. University of Chicago Press.
Lacan, J. (2006). Écrits: The first complete edition in English (B. Fink, Trans.). W. W. Norton & Company.
Žižek, S. (2006). How to read Lacan. W. W. Norton & Company.
